Eten als manier om bij elkaar te komen of om elkaar de kop in de slaan
Het belang van samen eten
Als het er is, zijn maaltijden de gelegenheid om bij elkaar te komen, om vrede te stichten en te vieren. Gebrek is een bron van veel ellende en oorlog. Hoe eten ons bindt.
Tekst: Koos de Wilt voor vmagazine
Eten is veel meer dan je maag volstoppen om vervolgens verder te gaan met je werk en leven. Voor de filosoof Immanuel Kant (1724-1804), was de maaltijd het hoogtepunt van de dag. In zijn Pragmatische antropologie (1798), heeft de verlichtingsfilosoof het erover dat het makkelijker is in harmonie met elkaar te leven als we op regelmatige basis een goede maaltijd delen in combinatie met een goed gesprek. In zijn geval liefst bij hem thuis, in het gezelschap van vrienden. En dat met minimaal drie en maximaal negen personen. Eten moeten we meer op waarde schatten, als een manier om tot elkaar te komen en met elkaar in gesprek te zijn. In heel Nederland worden daarom op 5 mei door Nationaal comité 4 en 5 mei zogenaamde Vrijheidsmaaltijden georganiseerd. De kern van dit initiatief is een bijzondere ontmoeting aan de eettafel, waarbij de gasten over vrijheid en onvrijheid spreken. Speciaal voor de maaltijd maakte culinair schrijver Nadia Zerouali afgelopen jaar het recept voor de Vrijheidssoep: Harira, een gebonden, rijkgevulde soep met als belangrijkste ingrediënten tomaten, kikkererwten, linzen en selderij die zijn oorsprong vindt in Marokko. ‘Deze soep is bedoeld om te delen. Je kunt de soep absoluut niet in een kleine hoeveelheid maken, iedereen moet ervan kunnen eten.’ Voor de schrijfster gaat het bij eten dan ook veel verder dan jezelf voeden. ‘Praten gaat makkelijker met eten. Als je met elkaar eet, ben je geen vreemden meer voor elkaar. Je geeft de ander een teken van vertrouwen.’
‘Praten gaat makkelijker met eten. Als je met elkaar eet, ben je geen vreemden meer voor elkaar. Je geeft de ander een teken van vertrouwen.’ - culinair schrijver Nadia Zerouali
Zerouali staat niet alleen in de betekenis die ze aan koken en eten geeft. Volgens de beroemde antropoloog en primatoloog Richard Wrangham in zijn boek Catching Fire: How Cooking Made Us Human vormde koken een essentiële sprong in de menselijke evolutie. Gekookt eten geeft meer energie en daarom was er, met dezelfde hoeveelheid eten, er meer voedsel beschikbaar dat eenvoudiger en beter te verteren was. Volgens de Harvard-professor veranderden hierdoor niet alleen onze hersenen, maar ook onze tijdbesteding en ons sociale leven. Aangezien jagen hoofdzakelijk een mannenactiviteit was, namen vrouwen het koken op zich. En leven rond een kampvuur en de bereiding van voedsel deed een nieuwe sociale structuur ontstaan. Het gezamenlijk koken creëerde een groepsverband dat nuttig was tegen gevaren die de mens bedreigden. We gingen voor elkaar zorgen en door dat groepsleven is de intelligentie van de mens gaan evolueren. Door te koken werden we dus een slimmer en socialer wezen.
Het gezamenlijk koken creëerde een groepsverband dat nuttig was tegen gevaren die de mens bedreigden. We gingen voor elkaar zorgen en door dat groepsleven is de intelligentie van de mens gaan evolueren. Door te koken werden we dus een slimmer en socialer wezen.
Ook de Nederlandse corporate antropoloog dr. Danielle Braun, die organisaties graag vergelijkt met tribes en leiders met chiefs, ziet dat er wat bijzonders gebeurt als mensen met elkaar eten. ‘Samen eten is vertrouwen’, zegt de auteur van het managementboek van het jaar 2016 De Corporate Tribe. ‘Voor ons tribale oerbrein en onderling vertrouwen is er niks zo werkzaam als samen eten. Ons oerbrein registreert samen eten als ultieme vertrouwensband. Wie niet meer samen eet, heeft niet meer lief.’
Eten om te vieren
Het belang van samen eten als een manier om te ontwikkelen als sociaal wezen en het besef dat, als het er niet zou zijn, we snel kunnen worden ontaarden in verschrikkelijke wezens heeft ons ertoe aangezet eten te vieren. Maaltijden horen daarom bij huwelijken, bij politici die elkaar ontmoeten en bij religieuze en rituele gebeurtenissen. Samen eten doen we ook als we door een moeilijke tijd zijn gekomen. Tijdens het Leidens Ontzet eten de inwoners van Leiden traditioneel hutspot, haring en wittebrood. Hier wordt het einde van het Spaanse beleg van de stad gevierd op 3 oktober 1574. De uitgehongerde inwoners van Leiden werden bevrijd door de Watergeuzen die vervolgens haringen en wit brood zouden hebben uitgedeeld. Met eten vieren we vrede en samenzijn. Ook Amerikaans meest dierbare familiefeest gaat over eten. Thanksgiving vindt zijn oorsprong in hoe eten mensen bij elkaar kan brengen. Toen een groep puriteinse christenen in 1620 de vervolging in Engeland ontvluchtten, zetten ze koers naar de ‘Nieuwe Wereld’ om onderweg te verdwalen en uiteindelijk te landen in de staat die we tegenwoordig Massachusetts noemen. De schepelingen waren koud, ziek, uitgehongerd en hadden geen idee hoe ze moesten overleven. Gelukkig liet de aan slavernij ontsnapte Squanto Indiaan de puriteinen zien hoe ze moesten overleven. Toen ze de eerste winter doorkwamen en in de zomer een succesvolle oogst hadden, vierden de Pilgrims met een Thanksgiving-feest, als dank aan de mensen die hen letterlijk hielpen te overleven.
'Wie niet meer samen eet, heeft niet meer lief.’ - corporate antropoloog dr. Danielle Braun
Honger maakt ons vijanden
Eten, en vooral het gebrek eraan, bepaalt voor een belangrijk gedeelte de geschiedenis van de mens. En dat kun je voor een deel sturen. Door magen te vullen, houd je je volk onder controle. Beroemd is het voorbeeld van panem et circenses, brood en spelen. Omdat de kosten voor het levensonderhoud in Rome voor veel mensen te hoog waren en er een hongersnood dreigde, organiseerden de Romeinse autoriteiten daarom vanaf 71 voor Christus gratis voedseluitdelingen en voorstellingen in het circus of amfitheater. Ook bekend is dat de achttiende-eeuwse Frederik de Grote (1712-1786) met het Kartoffelbefehl de aardappel in Pruisen invoerde en zo hongersnoden voorkwam. Aardappelen verbouwen en eten is sowieso een van de belangrijkste redenen waarom op veel plaatsen in de wereld zoveel hongersnoden zijn voorkomen. De Pruisische koning beval dat al zijn onderdanen deze plant moest leren kennen en dat deze op iedere beschikbare plek moest worden verbouwd. Niet voor niets dat er nog steeds uit erkentelijkheid aardappels op zijn graf worden gelegd.
De Franse Revolutie zou er niet zo snel zijn gekomen als in 1788 de graanprijzen niet enorm zouden zijn gestegen en er geen hongersnood zou zijn geweest.
Vooral het gebrek aan eten maakt mensen onrustig. De Franse Revolutie zou er niet zo snel zijn gekomen als in 1788 de graanprijzen niet enorm zouden zijn gestegen en er geen hongersnood zou zijn geweest. Een door menselijk handelen veroorzaken van honger heeft ook de nodige rampen veroorzaakt. In 1933 maakte een verschrikkelijke hongersnood in de Sovjet-Unie naar schatting 5,5 tot 6 miljoen dodelijke slachtoffers, vooral in de Sovjetstaat Oekraïne. De zogenaamde Holodomor (‘hongermoord’) kwam voort uit de chaos na de gedwongen collectivisatie van de landbouw, gedecreteerd door de Kremlintop onder leiding van Stalin. De nood dreef mensen tot extreem gedrag, zelfs kannibalisme. Van 1958 tot en met 1961 was in China met de Grote Sprong Voorwaarts een andere ramp voltrokken. Mao Zedong wilde met de campagne zorgen voor een snelle transformatie van China van een agrarische economie naar een industriële maatschappij. De politiek leidde echter tot een hongersnood met miljoenen dodelijke slachtoffers. Kortom, eten en vaak het gebrek eraan bepalen de koers van de wereldgeschiedenis.
In 1933 maakte een hongersnood in de Sovjet-Unie naar schatting 5,5 tot 6 miljoen dodelijke slachtoffers, vooral in de Sovjetstaat Oekraïne. De zogenaamde Holodomor (‘hongermoord’) kwam voort uit de chaos na de gedwongen collectivisatie van de landbouw, gedecreteerd door de Kremlintop onder leiding van Stalin.
Hoe belangrijk voeding is als het gaat over oorlog en vrede, vertelt ook het boek The Taste of War van de Britse historica Lizzie Collingham. Volgens de schrijfster was de voedselproductie en -distributie een belangrijke oorzaak van de Tweede Wereldoorlog. In totaal stierven zo’n twintig miljoen burgers waarvan er heel veel door honger en aanverwante ziekten. Een cijfer dat overeenkomt met de 19,5 miljoen militaire doden. De crisis eind jaren twintig en in de jaren dertig van de vorige eeuw had tot voedseltekorten geleid die de diverse landen stuk voor stuk op hun eigen manier probeerden te bevechten. Groot-Brittannië en de Verenigde Staten bijvoorbeeld deden dat door vrije handel, door het opengooien van de grenzen. Duitsland en Japan daarentegen wilden zelfvoorzienend worden waardoor ze steeds op zoek moesten naar meer land om hun bevolking te kunnen voeden. Deze politiek moest wel leiden tot oorlog. De Duitsers, zo legt Collingham uit, hadden van de Eerste Wereldoorlog geleerd dat ze de oorlog verloren hadden doordat de bevolking en soldaten waren uitgeput door honger. Niet de strijd, niet het morele gelijk, niet de ideologie of de gebruikte wapens, maar het al of niet aanwezig zijn van voldoende voedsel was de sleutel om de oorzaak en het verloop van de oorlog te verklaren. De les voor Hitler was dan ook: wij gaan deze oorlog winnen door anderen uit te hongeren en de voorziening van ons eigen voedsel voorop te stellen. Hitlers strijd om de suprematie was een zoektocht naar voedsel. In 1942 beschreef hij de oorlog zelf als ‘een strijd om voedsel, een strijd om de basis van het leven, om de grondstoffen die de aarde biedt’. Hij viel Rusland binnen met de bedoeling een ‘Europees Californië’ te creëren dat zo overvloedig is als het Amerikaanse westen. En die ambitie slaagde niet.
Niet de strijd, niet het morele gelijk, niet de ideologie of de gebruikte wapens, maar het al of niet aanwezig zijn van voldoende voedsel was de sleutel om de oorzaak en het verloop van de oorlog te verklaren.
Ook de huidige strijd in Oekraïne is er een waarbij voedselproductie en -distributie een cruciale rol speelt. Niet alleen in Oekraïne zelf, maar veel verder dan dat. Door te kijken naar voedselproductie en –distributie wordt wereldgeschiedenis geschreven. Ten goede en ten slechte. Als het er niet is, dan is de ellende vaak niet te overzien en leidt dat tot revoluties en dood. Maar eten en koken zijn ook de belangrijkste drijvers geweest van het bij elkaar brengen van mensen. Door samen te eten komen we tot elkaar, stichten we vrede en herinneren we hoe we elkaar hebben gered. Alle reden om vrede te vieren met maaltijden. Manieren te vinden om bij elkaar te komen om nog meer vrede te bereiken, met elkaar.
[2022]