DE IDEALE STAD

VIER EEUWEN WONEN EN WERKEN OP DE AMSTERDAMSE GRACHTENGORDEL

De grachtengordel leeft als nooit tevoren. Je kunt er zo’n vierhonderd jaar leven opsnuiven van kleurrijke Amsterdammers die er ooit woonden en werkten. We bezoeken een opmerkelijk museum en woonhuis in op de Gouden Bocht, een grachtenpand dat het bijzondere verhaal vertelt van de hele grachtengordel. 

​

Voor het eerst ergens de Amsterdamse grachten oplopen, is een ervaring die je niet snel vergeet. Veertien kilometer gracht en tachtig glooiende bruggen, aangelegd in de vorm van een halve cirkel, lachen je toe. De prachtige panden, netjes naast elkaar, allemaal voorzien van unieke gevels, laten vier eeuwen rijke geschiedenis zien. Door het vele groen langs weerzijden van de grachten zijn vrolijke sloepjes te zien, die zich langs de rondvaartboten en typisch Amsterdamse woonboten bewegen. Fietsende bewoners wurmen zich, druk bellend, tussen toeristen die op de gezellige kroegjes, boetiekjes en musea afkomen. Een prettige menselijke maat is het, met een aanstekelijk dorps gevoel. Maar tegelijkertijd heeft Amsterdam een onmiskenbare kosmopolitische uitstraling, waardoor je je verbonden voelt met de rest van de wereld.   

​

Amsterdam was in die tijd de handelshoofdstad van de wereld en vanwege de enorme toestroom van zowel mensen als industrie moest de stad steeds verder uitbreiden.

Er gaat geen dag voorbij dat er niet ergens op de gracht een film of televisieprogramma wordt opgenomen. In een coffeeshop aan de Nieuwezijds Kolk bracht regisseur Quentin Tarantino vele uren door om het script te schrijven van zijn filmhit Pulp Fiction (1994). Andere succesvolle films vonden er hun ideale locatie, zoals de Jams Bond film Diamonds Are Forever (1971), Ocean’s Twelve (2004) met beroemdheden als George Clooney en Julia Roberts en recent nog The Fault in Our Stars (2014). Deze laatste film inspireerde toeristen op zoek te gaan naar het idyllische bankje op de hoek van de Leidsegracht en de Herengracht, waar de verliefde tieners in de film hun hartverscheurende gesprek voerden.

​

De uitzonderlijke combinatie van water, bruggen, bomen en grachtenpanden die we tegenwoordig kennen als de grachtengordel ontstond gedurende de zestiende en zeventiende eeuw toen de Amsterdamse bevolking verachtvoudigde van circa 30.000 naar ruim 200.000 mensen. Amsterdam was in die tijd de handelshoofdstad van de wereld en vanwege de enorme toestroom van zowel mensen als industrie moest de stad steeds verder uitbreiden. Dit gebeurde in fasen, in vier zogenaamde Uitleggen. Met de Derde en Vierde Uitleg ontstond de vorm van een halve maan die zo typerend is voor de huidige grachtengordel. 

De ideale stad

In al zijn verscheidenheid vormt de grachtengordel een poëtische eenheid. Panden in uiteenlopende stijlen, vanaf de zestiende eeuw tot aan nu, staan er broederlijk naast elkaar, alsof het gebied volgens een strak plan is ingericht. Maar de overzichtelijk ingedeelde stadsplattegrond is niet gebouwd als een ideale stad, maar vooral het resultaat van pragmatische overwegingen gebaseerd op drie criteria: functionaliteit, esthetiek en financieel rendement. Zo ontstond een ideale stad, maar de afgelopen eeuwen was het er niet altijd even prettig wonen, vooral niet in de zomermaanden. ‘Een schone maagd met stinkende adem,’ zo werd de stad eens betiteld door een buitenlandse bezoeker. Door de eeuwen heen belandde alles in de grachten: slachtafval, chemische stoffen, de inhoud van pot en secreet. Een bekende anekdote is dat de stank van de gracht achter het Paleis op de Dam zo sterk was, dat het de gemalin van koning Lodewijk – Napoleons broer die tussen 1806 en 1811 koning was van Holland en zetelde in het voormalige stadhuis – uit haar slaap hield. De koning beval daarop de gracht te dempen en er een ‘respectabele Avenue’ van te maken. Deze voormalige gracht kennen we nog steeds als de Nieuwezijds Voorburgwal, een gedempte gracht. Tegenwoordig is het water in de grachten schoner dan het ooit is geweest. Zelfs de huidige koningin Maxima heeft er voor een zwemevenement tegen de spierziekte ALS een duik genomen en zo’n twee kilometer door de grachten gezwommen. 

De overzichtelijk ingedeelde stadsplattegrond is niet gebouwd als een ideale stad, maar vooral het resultaat van pragmatische overwegingen gebaseerd op drie criteria: functionaliteit, esthetiek en financieel rendement.

​

De Gouden Bocht

De verschillende ringen van de grachtengordel hadden ooit verschillende functies. De Prinsengracht, de buitenste gracht van de ring, is gebouwd als een openbare markt waar marktlieden hun producten aan de kade verkochten. De volgende gracht richting het centrum, de Keizersgracht, zou aanvankelijk geen gracht worden, maar een chique allee, aangezien de keizer in adellijke termen de hoogste in rang is. De toenmalige bewoners zaten daar echter niet op te wachten, die wilden dat de goederen bij hen per boot aan huis afgeleverd konden worden. Daarop werd besloten het plan te wijzigen en ook daar een gracht te graven. De meest notabele en vermogende lieden hadden zich gevestigd aan de naastliggende Herengracht en lieten vaak aan de Keizersgracht hun koetshuis bouwen, die via de binnentuin bereikt kon worden. De meest kostbare van deze grachtenpaleizen werden gebouwd in de Gouden Bocht, aan de Herengracht bij de Nieuwe Spiegelstraat. In deze bocht waren niet alleen de kavels groter, het was ook verboden voor bedrijven die lawaaioverlast of stank veroorzaakten.

De Keizersgracht zou aanvankelijk geen gracht worden, maar een chique allee, aangezien de keizer in adellijke termen de hoogste in rang is.

​

Het Kattenkabinet 

Als je vanaf de drukke Vijzelgracht -vol rinkelende trams, kolossale toeristenbussen, zenuwachtig bewegende taxi’s en handig manoeuvrerende fietsers- afslaat bij de Herengracht, treedt direct de rust in en waan je je eeuwen terug. Dit is de wereldberoemde Gouden Bocht. Vlak voorbij die bocht staat het museum en woonhuis dat alweer meer dan twintig jaar in eigendom is van de Amsterdammer Bob Meijer. Binnen krijg je een onvergelijkbare museumervaring. In de zalen met kunstwerken, die allen in het teken staan van de kat, ontwaar je ook in de vensterbanken en op de sofa’s echte poezen, die zich loom uitstrekken in het zonnetje. De ondernemer vertelt hoe hij het huis kocht in 1985, op de bodem van de huizenmarkt, en hoe hij het pand vervolgens voor anderhalf miljoen gulden heeft gerestaureerd en teruggebracht naar de stijlen uit verschillende bloeiperioden van voorgaande eeuwen. 

​

Tijdens een van die bloeiperiodes, aan het einde van de negentiende eeuw, was het pand aangekocht door de befaamde Amsterdamse familie Van Eeghen. Deze familie woonde er vervolgens meer dan honderd jaar. Nadat de weduwe Van Eeghen-Heldring in 1985 op haar honderdste stierf, ging het eigendom van het huis over op haar vijf kinderen, die besloten het in de verkoop te zetten. Het was crisis en de Van Eeghens konden het huis aan de straatstenen niet kwijt voor de vraagprijs van negen ton gulden. De geïnteresseerde Bob Meijer was echter meteen verkocht toen hij de keuken op de begane grond zag, waar een zwarte kat in de vensterbank lag te spinnen. Alleen de prijs was nog even een struikelblok. Meijer liet het pand taxeren door twee taxateurs, die allebei op de helft van de vraagprijs uitkwamen, bovendien kon Meijer maar een hypotheek krijgen van 450 duizend gulden. De Van Eeghens wilden niets van de prijs afhalen, maar schoten wel te hulp met een tweede hypotheek. Inmiddels betaal je vijf- tot zesduizend euro per vierkante meter en worden er miljoenen betaald voor een dergelijk huis op de gracht. 

​

In het jaar 1736 waren huizen op de Herengracht het duurst ooit.

​

Huizenprijzen 

De huizenprijzen voor grachtenpanden waren door de eeuwen heen vaak torenhoog, maar niet altijd. De hoogste -geïndexeerde- prijzen ooit werden niet betaald in de Gouden –zeventiende- eeuw, maar een eeuw later, tijdens de Zilveren Eeuw. In het jaar 1736 waren huizen op de Herengracht het duurst ooit. De huizenprijzen laten de welvaartsontwikkeling van de stad zien, en vertellen tegelijkertijd de artistieke geschiedenis van de grachtengordel. Ging het goed met de stad, dan werden de beste architecten, en kunstenaars van Europa ingehuurd voor de bouw en inrichting van de huizen. In de jaren vijftig en zestig van de zeventiende eeuw, in de tijd dat Rembrandt er zijn mooie late werken maakte, beleefde Amsterdam de grootste bloei van de Gouden Eeuw. Dat is te zien aan de panden en interieurs uit die tijd, waar de meest schitterende schilderijen, wandbekleding, meubels en plafondbeschilderingen te zien waren. In 1671 schilderde Gerrit Berckheyde (1638-1698) verschillende stadsgezichten van de Herengracht, werken die te zien zijn in het Rijksmuseum. Hoewel de werken een rustige sfeer op de gracht laten zien, werden ze geschilderd in een tumultueuze tijd. Niet lang erna was er het Rampjaar 1672. We kwamen in oorlog met alle omliggende landen en de economie kreeg een behoorlijke dreun. De huizenprijzen op de prestigieuze Herengracht, waar speciaal onderzoek naar is gedaan, daalde met 56 procent. Vanaf 1677 trok de markt weer aan, en werd er nog een flink aantal luxueuze panden aan de grachtengordel gebouwd. 

​

Lekkage aan plafond

Tijdens de verbouwing kwam Meijer in contact met deze bijzondere tijd. Een Russische restaurateur van het Hermitage ontdekte bij een lekkage van de badkamer dat er zich een uit 1667 stammende olieverf plafondschildering onder een laag kalk bevond. Meijer: ‘Waarschijnlijk was dat in de preutse negentiende eeuw weggehaald omdat de blote borsten van de stedenmaagd te zien waren. Het heeft vijf jaar geduurd voordat de kalk van de afbeelding verwijderd was. Mejuffrouw Isabella van Eeghen, de specialist op het gebied van Amsterdamse grachtenhuizen, kwam op bezoek en heeft urenlang vol ontzag en verwondering naar de schildering gekeken. Ze was nota bene in het huis geboren, maar dat er nog zoiets bijzonders was, stammend uit de tijd van de eerste bewoner Willem van Loon, had ze in haar lange leven nooit vermoed.’

​

Sinds een paar jaar is de grachtengordel, met recht het Venetië van het Noorden genoemd, UNESCO werelderfgoed. Het is misschien wel de plek die het beste laat zien van waar Nederland voor staat, in economische bedrijvigheid, architectuur en kunst.

​

De ondernemer vertelt met pretogen over de staat waarin hij het huis aantrof.  Alle kamers waren volgestouwd met oude meubels en overal lagen enorme stapels kranten, soms nog van voor de oorlog. Er was niets meer verbouwd sinds de spectaculaire opknapbeurt in 1885, toen de Van Eeghens ‘de Mechelse Kamer’ hadden ingericht, een volledig betimmerde eetkamer, gemaakt met Cubaans mahoniehout door een Mechelse meubelmaker. Op dit moment wonen de kinderen van Meijer en hun moeder op de bovenste twee etages waar zich moderne appartementen bevinden. Meijer zelf woont er een maand per jaar. Als Meijer op de Herengracht is, verblijft hij graag in de gezellige keuken helemaal beneden. Zijn hoofdverblijfplaats is Tbilisi, de hoofdstad van Georgië waar hij een eigen bank heeft opgezet. Daarnaast woont hij in het stadje Bicester, dé plek voor old timers in het VK, en in de buurt van de Noord-Italiaanse badplaats Ventimiglia. 

John Pierpont Morgan 

Meijer is de tiende bewoner van het huis. Hij kocht het pand ook om er zijn ‘Kattenkabinet’ te maken, een museum waarin de kat centraal staat, te vinden op de bel-etage, de mooie etage dus, van het huis. Dit ter nagedachtenis aan de rode kater met wie hij zijn studententijd heeft doorgebracht, John Pierpont Morgan. Het idee voor een museum was ontstaan na het bezoeken van een tentoonstelling in The Metropolitan in New York over the Metropolitan Cat, over katten in de collectie van het museum. Elke vier jaar kocht Meijer een kunstwerk voor zijn wijlen kat, waaruit de kunstcollectie over katten is voortgekomen, met werk van onder meer Picasso, Rembrandt, Toulouse-Lautrec, Corneille en Sal Meijer. Vanwaar die liefde voor katten? Meijer: ‘Katten hebben een bevoorrechte plaats in het gezin. De hond is slaaf van de familie, maar de kat krijgt zijn melk, wordt geaaid en hoeft alleen maar de muizen op afstand te houden. Vervolgens steekt ‘ie zijn staart omhoog en gaat zijn eigen weg, de wereld rond. Dat spreekt me zeer aan.’ Inmiddels komen er jaarlijks 25 duizend bezoekers naar het Kattenkabinet, die het geweldig vinden om overal katten te zien, niet alleen op schilderijen en foto’s, maar ook in het echt. Niet toegankelijk voor de bezoekers van het museum, is de bibliotheek die bij de aankoop van het pand zwartgeblakerd was, en waar inmiddels versieringen op het plafond zijn aangebracht met de favoriete katten en automerken van Meijer. Dit ter nagedachtenis aan de huidige bewoner in de volgende eeuwen.

​

​

​

​

​

​