Binnenkijken bij de schilder Maria Vashchuk (1985)
Verborgen psychologie
De kunstenaar woont al negen jaar in Nederland en haar geboorteland Oekraïne leek ver weg. Dit studiobezoek vindt plaats een week voordat de Russen het land binnenvielen. Het leek allemaal met een sisser af te lopen en nog steeds hebben we geen idee waar dit heengaat.
Haar atelier bevindt zich op de eerste verdieping van het oude Hoofdkantoor van Conrad Stork op een industrieterrein in de buurt van de Spaarne in Haarlem. Sinds ze negen jaar geleden naar Nederland kwam, is ze geen academicus meer, zegt de Oekraïens-Nederlandse kunstenaar als ze koffie maakt tussen de grote schilderijen in de studio. De taal zat niet mee, maar ze vond het vooral interessanter om als kunstenaar de relatie tussen mensen te onderzoeken. Het is nog frisjes in haar atelier als ze een doosje Belgische chocolaatjes uit haar tas pakt en plaats neemt tussen haar schilderijen. Maria Vashchuk vertelt dat ze in Kiev is gepromoveerd als psycholoog. In Nederland aangekomen ging ze aan Wackers academie studeren om op academische manier te leren schilderen. In haar werk onderzoekt ze – in kunstjargon – de dichotomieën van samen zijn met anderen en tegelijkertijd alleen zijn. Haar werk gaat over verveling, ontkoppeling, opwinding, geëngageerdheid en vervreemding versus betrokkenheid. Haar grote olieverfschilderijen schildert ze in verschillende lagen waarbij het licht een prominente rol speelt. Zij is daarbij geïnteresseerd in relaties tussen mensen, emoties en het verwerken van haar eigen emoties.
‘Doordat er geen gezicht is, krijgen de andere spullen in de ruimte meer aandacht.’
‘Ik heb dat in Leipzig gemaakt,’ zegt de kunstenaar wijzend naar een groot schilderij dat tegen de wand staat. ‘Ik heb daar de afgelopen winter een kunstresidentie gedaan en heb daar collega-kunstenaars gevraagd om te poseren als familieleden, terwijl ze dat niet zijn. Als beschouwer ga je dat dan invullen. Hoe verhouden de mensen zich tot elkaar en wie is wie? Bij die jongen in de stoel, daar onder die plant, denk je misschien aan een opa, terwijl hij de jongste is van het gezelschap. Die vrouw met het kind op haar schoot associeer je met een moeder, terwijl die vrouw helemaal rechts de moeder is. Het gaat mij over die verbondenheid tussen mensen en de associaties die je daarbij hebt.’ Voordat ze naar Leipzig ging, schilderde ze vrienden en familie in haar huis in Haarlem. ‘Ik heb zelf geen familie hier in Nederland, dat werk gaat over een familie creëren van mensen die geen familie zijn. Ik kleed ze op bepaalde manier aan en zet ze in de ruimte die lijkt op een woonkamer met bijpassende meubels. Ik schilder er ook eerdere werken van mij in waardoor ik kan spelen met de tijd.’
Trabantpalet
Het werk van de Oekraïens-Nederlandse kunstenaar doet denken aan schilderijen van de Neue Leipziger Schule, moderne kunstschilders uit de voormalige DDR in de jaren negentig. ‘Ik hou van het werk van kunstenaar als Neo Rauch, Matthias Weischer en Kristina Schuldt, maar ik ben in mijn eigen werk niet bezig met hun werk.’ In haar schilderijen vallen de oude DDR-meubels en de typische jaren tachtig planten op die in die interieurs stonden. Maria: ‘Toen ik in Leipzig was vertelde mensen me daar dat ik de kleuren gebruikte die de oude Trabanten vroeger hadden, daar was ik mij ook niet van bewust. Maar het is wel zo dat het de kleuren heeft die horen bij de Sovjettijd.’ Maria heeft verder weinig met Sovjet-kunstenaars waarmee ze in haar jeugd is omringd. ‘Ik heb meer met kunstenaars van ervoor. Ik was een keer met mijn moeder in het museum voor Russische kunst in Kiev en zocht daar naar de tekeningen en aquarellen die er zouden hangen die Michail Vroebel ooit in Kiev heeft gemaakt. Anders dan veel Russische kunstenaars gaat zijn kunst over menselijk verdriet, maar is tegelijkertijd uiterst subtiel. Toen ik ernaar vroeg aan een dame die in de hoek op een stoeltje zat, was die benieuwd hoe ik dat wist dat die er waren. Ze is toen bij een collega een sleutel gaan halen van de kamer waar die werken hingen.’
Maria voelt zich het meest verbonden met Engelse en Amerikaanse schilders. ‘Bij Edward Hopper vallen mij de eenzaamheid en de lichtval op. De emotie is zeer voelbaar, maar het spat er niet vanaf. Bij David Hockney spreken zijn portretten mij aan, portretten van familie en bekenden die tegelijkertijd intiem en afstandelijk zijn. Ook het feit dat hij in verschillende stijlen experimenteert moedigt mij aan ook andere technieken te verkennen.’ Maria wijst naar een serie kleine tekeningen op tafel ‘Ik ben nu bezig om mijn schilderijen meer abstract te maken en werk daarom tegenwoordig vaak in pastelkrijt en collages. Voor deze tekeningen heb ik inspiratie opgedaan in Friesland waar ik in januari was en waar ik met de andere, Nederlandse kunstenaars Orthodox Kerst heb gevierd. Dat had ik nog nooit gedaan. Zij hadden als verassing voor mij zelfgemaakte kragen omgedaan.’
‘Ik heb veel portretten gemaakt van mezelf en van anderen waarbij ik ook de relatie tussen mensen onderzoek’, zegt de kunstenaar wijzend naar pasteltekeningen. ‘Ik heb mezelf met de kop van een zebra afgebeeld om mezelf niet te confronteren met mijn eigen gezicht en mijn eigen emoties. Ik heb gekozen voor de kop van een zebra, omdat de strepen verwarrend werken voor roofdieren. Als een leeuw een kudde aanvalt, zetten de zebra’s het allemaal op een sprinten. De leeuw raakt dan in de war van al die rennende strepen. Waar is nou het begin en waar het einde? Daardoor zou hij de jacht sneller opgeven. Dat vond ik een mooi beeld.’
Geen gezichten
De kunstenaar bracht haar vroege jeugd door in de Sovjet-Unie. Vijf jaar voor deze communistische heilstaat uit elkaar spatte werd ze er geboren. ‘Niemand wil terug naar de Sovjet-Unie, er was een zekere basis van bestaan, maar vrijheid was er niet. Ik ben enig kind uit een gezin waar mijn vader herenkleding maakte in Kiev. In de Sovjettijd mocht hij niet eens jeans maken, dat deed hij dan illegaal voor vrienden. Het was een tijd dat aan alles een gebrek was en het er best gevaarlijk was. Mijn moeder is een paar keer op straat overvallen. Maar als kind heb je geen angst, pas later zag ik in hoe het moet zijn geweest voor mijn ouders.’
Negen jaar geleden was ze met haar man meegereisd naar Nederland, hij kwam hier studeren en werken. Sinds afgelopen september heeft ze haar relatie met hem beëindigd, na zestien jaar. ‘Toen ik terugkwam uit Leipzig wilde ik scheiden en ben een serie schilderijen gaan maken.’ Maria gaat naast een enorm doek staan met een vrouw die het masker van de zebra heeft afgedaan, maar geen gezicht heeft. Waarom schildert ze geen gezichten? ‘Ik ben niet geïnteresseerd in portretten zelf als genre, maar meer in de relatie tussen onderwerpen en interieur. Doordat er geen gezicht is, krijgen de andere spullen in de ruimte meer aandacht. De persoon staat in een lege ruimte, met lege stoelen en scheve gordijnen. In de gordijnen is een gezicht te herkennen, een ouder, angstig gezicht. De rode schoenen suggereren dat alles oké is, maar aan de rest zie je wat er echt aan de hand is. Het schilderij zegt iets over alleen zijn en de angst voor ouder worden.’
Het masker van de zebra hangt op de kapstok als rekwisiet voor ander werk. Ze verwerkte het bij een serie met schilderijen van zichzelf die aan een van de wanden hangt. ‘Deze gaan over het verwerken van emoties, over afscheid nemen van iets dat belangrijk is geweest in je leven en de nieuwe fase. Het gaat mij ook niet over mijn persoonlijke verdriet. Je ziet geen gezichten op mijn werk en daardoor zie je ook geen directe emoties. Maar die zijn er natuurlijk wel. Dat hoort ook wel bij de Nederlandse cultuur. Ik voel me hier dan ook thuis. Niet te veel drama, niet te emotioneel. Dat is ook de cultuur van Oekraïne.’
Nu, een paar weken na het studiobezoek is de oorlog uitgebroken in haar geboorteland. Haar moeder is via omwegen vanuit het belegerde Kiev naar haar dochter gevlucht in Haarlem. Ze heeft onderweg veel angstige momenten gehad. Ze reed tijdens de avondklok door de spookstad Kiev naar de bus, die er niet bleek te zijn. Ze wilde op een trein stappen, maar stapte uiteindelijk toch op een bus. Ze ging op weg, moest door blokkades terugkeren naar Kiev, keerde alsnog om en belandde uiteindelijk in Polen en daarna in Haarlem. ‘Mijn moeder is in shock en ik ook. Ik probeer te werken, maar alles krijgt ineens een andere betekenis. In het werk dat ik eerder maakte zie ik nieuwe betekenissen. Ik zie vrouwen wiens wereld instort en proberen te vluchten. Maar inmiddels betekent dat letterlijk vluchten om te overleven…’
Tentoonstellingen
Galerie
Galerie Josilda da Conceição
Pieter Aertszstraat 70
1073 SP Amsterdam
[april 2022]