Het is nog vroeg en het weer is helder waardoor het groen zich scherp aftekent tegen de donkere paden. Het is zo’n ochtend waarop je je afvraagt waarom je hier niet elke dag komt. Al wandelend stelt Suzette zich voor en vertelt dat ze de kunstacademie in Den Haag deed waar haar afstudeerwerk ging over klimaatsverandering. ‘Eigenlijk over de vraag hoe je zoiets groots en abstracts fysiek kunt representeren in kunst. Met wetenschappers heb ik ijskernen uit Antarctica en Groenland gefotografeerd waarin je de gehele geschiedenis van het klimaat kon zien. In de bevroren bubbeltjes is precies dezelfde luchtkwaliteit behouden van miljoenen jaar geleden. De ervaring kan je blik veranderen. Daarom ben ik er ook niet tegen dat mensen als toeristen naar de Noordpool reizen. Wat je merkt is dat ze erheen gaan als toerist en terugkomen als ambassadeur – soms zelfs als activist. Een activist onderzoekt en wijst een schuldige aan, terwijl een kunstenaar onderzoekt, feiten voorlegt en de beschouwer aan het denken probeert te zetten. Misschien ben ik ook wel een activist, maar de manier waarop ik ermee omga is anders, meer door verwondering op te roepen en mensen te betrekken.’

 

‘Door Van Gogh zagen we dat kleuren ook iets vertellen had over gevoel en niet alleen maar aanduiden hoe iets er van buiten uitziet.’

​

In de verte hangt een eerste grote doek dat is vastgebonden aan omliggende bomen. Het lijkt op een abstract schilderij, maar bij nadere beschouwing zijn schimmels te ontwaren. ‘Wat je ziet is het ondergronds schimmelnet dat alle planten met elkaar verbindt, het grootste levende systeem feitelijk op aarde, een wereld die we normaal gesproken niet zien’, vertelt Suzette wijzend naar het enorme doek. ‘Dat systeem speelt een cruciale rol in ecosystemen, in koolstofopslag en daarmee in ons eigen bestaan. In samenwerking met Natuurmonumenten wilde ik de symbiose tussen planten en bomen boven de grond en de schimmels eronder laten zien, de zogenoemde mycorrhiza. Bomen doen dankzij het licht aan fotosynthese en geven koolstof door aan de schimmelnetwerken, die op hun beurt aan de wortels extra toegang geven aan nutriënten zoals stikstof en fosfor en aan water en mineralen. Onder de grond zie je dus een wonderlijke uitwisseling en samenwerking in plaats van strijd. Dat wil ik laten zien.’

 

Wood Wide Web 

Diane van der Marel, oprichter van Message in a Photo (MIAP Foundation), die naast het Mondriaanfonds het project Super Organism ondersteunt, is het daarmee eens. ‘Ik weet uit eigen ervaring en ook uit onderzoek dat we op lange termijn blij worden door elkaar te helpen, niet door elkaar de kop in de slaan en alleen maar spullen te verwerven waarmee je maar heel kort blij bent. Door te helpen wordt een gelukshormoon aangemaakt’, zegt Diane die van opleiding politicoloog en bedrijfskundige is, daarnaast een studie fotografie deed en zich is gaan verdiepen in permacultuur. Met haar foundation ondersteunt ze kunstenaars die bezig zijn met maatschappelijke vraagstukken. Diane: ‘Met kunst kun je verbinden, verbeelden en nieuwe perspectieven bieden. Met kunst kun je de rol van de mens en de natuur in het systeem laten ervaren en wat het mooie is van het samen delen. De denkfout van het individualisme van deze tijd valt daarbij op, alsof alles survival of the fittest is. Vanaf de zeventiende eeuw en met name vanaf de Industriële Revolutie zijn we vooral bezig geweest de natuur te gaan consumeren en ons als mens los te gaan zien van de natuur. Maar wij zijn ermee verbonden, we zijn er een onderdeel van. Het mooie is dat het in de natuur vooral gaat over samenwerken. De natuur is daarbij ongelofelijk veerkrachtig en intelligent. In de omgang met de natuur gaat het over controle loslaten. En ook in dat loslaten zit zoveel geluk. Als de bodem goed is, gaat de rest ook goed, merk je dan. Diversiteit is daarbij het geheim. Je krijgt meer samenwerking. Maar daar zijn we bang voor, terwijl het eigenlijk alleen maar een verrijking biedt.’

 

‘Onder de grond zie je een wonderlijke uitwisseling en samenwerking in plaats van strijd. Dat wil ik laten zien.’

​

Er zijn veel boeken geschreven over dit fenomeen, zegt Suzette Bousema, zoals Het verborgen leven van bomen van Peter Wohlleben, Verweven leven van Merlin Sheldrake en Underland van Robert Macfarlane. Volgens de kunstenaar gaat het in alle die boeken over het brein van het bos, het internet van de bomen of het Wood Wide Web, zoals Suzanne Simard het noemt. ‘Maar daardoor wordt het systeem gelijk vermenselijkt. Ik wil proberen het nog beter te waarderen door het te laten zijn wat het is, zonder dat we het helemaal begrijpen. Ik ben gaan werken met een wetenschapper en ben gaan denken hoe we dit ook op andere manieren kunnen ervaren, met andere zintuigen. Met een wandtapijt bijvoorbeeld zodat je het kan voelen, met een composteerbare cello om het te kunnen horen of iets te doen met de geuren van schimmels. En natuurlijk kom je dan ook weer uit op de menselijke blik, daaraan kun je niet ontsnappen. Wat ik ermee hoop te bereiken is dat mensen, door iets moois te zien, zich gaan afvragen wat de wereld is waarop we staan en niet wegklikken, zoals ze misschien wel doen als ze depressieve berichtgeving lezen over het milieu dat kapotgaat. Ik ben hoopvol als het ons lukt onze mindset te veranderen.’

 

Permacultuur

We lopen langs een volgende afbeelding van mycorrhiza, een wonderlijk beeld van draden die door het wapperen van de vlaggenstof meebewegen, alsof de bodemschimmels echt bewegen. Wat doet deze kunst anders dan wat je met een reclamecampagne kunt bereiken? Diane: ‘Kunstenaars kunnen de wereld op een andere manier bekijken, anders dan je daarvoor ooit hebt kunnen doen. Kunst laat dingen zien die je misschien al wel voelde, maar nog niet zo kon zien. Door Van Gogh zagen we dat kleuren ook iets vertellen over gevoel en niet alleen maar aanduiden hoe iets er van buiten uitziet. Kunst komt altijd vóór het narratieve.’ Suzette vult aan: ‘Kunst geeft ook verdieping en een uitgestelde beleving. Een reclame is direct en snel en simpel, kunst moet je langer mee leven, daar moet je over nadenken.’ Diane daarop: ‘Het is als het verschil tussen McDonald’s en een maaltijd met echte, natuurlijke producten.’

​

Op dit moment strijden vijf kunstcollectieven om de Turner Prize, de eerste keer dat er geen individuele kunstenaar is genomineerd.

​

Volgens Diane kan anders denken over de natuur ook de kunstwereld veranderen. ‘Bij permacultuur gaat het over het inzicht dat de mens een onderdeel is van de natuur en dat het niet gaat over individuen die tegen elkaar moeten strijden, maar juist over samenwerken. Dat zie ik nu ook gebeuren in de kunst. Waar een tuinkunstenaar als Piet Oudorf, de man van onder andere de Highway in New York, prachtige tuinen creëert vanuit het idee van schoonheid, zie je dat kunstenaars nu verder willen gaan dan alleen de schoonheid. Tegenwoordig willen kunstenaars ook meer samenwerken. Op dit moment strijden vijf kunstcollectieven om de Turner Prize, de eerste keer dat er geen individuele kunstenaar is genomineerd voor wat nog steeds een van ‘s werelds bekendste prijzen voor beeldende kunst is. Dit collectieve denken komt weer terug in de kunst. Steeds meer samenwerkingen tussen verschillende disciplines en kunstenaars komen op gang in het idee dat kunst groter is dan het individu en kunst altijd de drijver is geweest om nieuwe wegen te bewandelen. Een mooi voorbeeld is nu ook het werk van Jan Hoek. Hij werkt altijd samen met andere kunstenaars, nu zelfs met ‘outsider’ kunstenaars, mensen die wij als anders bestempelen door hun ‘beperkingen’, maar evengoed fantastisch kunst kunnen maken. Suzette werkt ook samen met andere kunstenaars en met wetenschappers. Dat vind ik geweldig! Dat is de toekomst.’

 

‘Kunst laat dingen zien die je misschien al wel voelde, maar nog niet zo kon zien.’

​

Uitkijktoren

Voor ons rijst de uitkijktoren De Kaap op, een toren van 25 meter hoog waarbij je uitkijkt over de hele Utrechtse Heuvelrug. We beklimmen de toren en uithijgend wijst Suzette naar beneden naar een van haar doeken die tussen de bomen is te zien. Maar haar horizon rijkt verder, zo vertelt ze. ‘Ik ga nu met de ondersteuning van het Fentener van Vlissingen Fonds een kunstfilm maken over dode zones. Dat zijn grote gebieden in zee waar nauwelijks leven mogelijk is. Ik ga ze samen met een wetenschapper in de Golf van Mexico filmen. Het gaat hier over een gebied van 22 duizend vierkante kilometer, een gebied zo groot als de helft van Nederland, dat elke zomer een dode zee wordt, waar dus bijna geen leven mogelijk is omdat er te weinig zuurstof aanwezig is. Een lege zee dus, waar alleen bacteriën kunnen overleven, een stuk van de aarde dat wij mensen hebben gecreëerd met onze vervuiling en landbouw en industrie. Als je daar bent zie je niks bijzonders, het lijkt gewoon een zee, maar daaronder is al het leven verdwenen. Ik wil iets doen met die confrontatie die niet zoveel anders is dan waar we feitelijk in heel Nederland mee te maken hebben. Ook onze weilanden, die eruitzien als natuur, zijn feitelijke groene woestijnen waar alle biodiversiteit is verdwenen. Ook is in heel Nederland de waterkwaliteit ronduit slecht door het gebruik van nutriënten. Dat zie je ook nauwelijks als je door het landschap wandelt. De ramp vindt plaats onder onze voeten en we zien het niet… Precies dat wil ik zichtbaar maken met mijn kunst.’ 

 

 

[2020]